Notre-Dame
„Notre-Dame jest książką historii" — powiedział Michelet; „To nie jest tylko budowla, to jest osoba" — napisał Claudel. Notre-Dame stała się prawdziwym bohaterem powieści Wiktora Hugo Kościół P. Marii w Paryżu.
Katedra wzniesiona została na miejscu wcześniejszej świątyni pod tym wezwaniem, jak również jeszcze wcześniejszego kościoła Saint-Etienne (wzmianka z VII w n.e.). Inicjatorem budowy był Maurice de Sully, opat Paryża. Prace rozpoczęto ok. roku 1160, a pierwszy kamień został położony przez papieża Aleksandra III. Wzorowano się na katedrze w Laon. Przez 33 lata prace budowlane nadzorował Maurice de Sully. Większość architektów i twórca planów pozostała anonimowa. Świątynia była zapowiedzią wielkich budowli XIII wiecznych i zarazem wzorem dla wielu innych kościołów.
Nowe katedry otwierały dla wierzących całkiem inny świat. Kazania i hymny mówiły mu o Niebieskiej Jeruzalem z jej bramami uczynionymi z perły, z jej klejnotami bez ceny, z jej ulicami z czystego złota i przezroczystego szkliwa (APOKALIPSA, XXI). Wizja zstąpiła na ziemię. Mury nie miały w sobie nic z zimna ani wrogości. Tworzyły je witraże jarzące się jak kosztowne kamienie. Filary, żebrowania i wysklepki błyszczały złotem. Wszystko, co ziemskie, ciążące materialnie czy duchowo, było usunięte. Wierzący, zagubiony w kontemplacji całego tego piękna, mógł się poczuć bliższym dostąpienia tajemnic niebiańskiego królestwa.
E. Gombrich
Całość prac trwała ok. 170 lat, a przez następne trzy stulecia nie dokonano w niej żadnych większych zmian. Te nastąpiły dopiero w czasach Ludwika XIII i XIV. Podczas rewolucji Notre-Dame została zdewastowana. W XIX wieku jej gruntownego odnowienia dokonali: P. Abadie, J.B. Lassus i E.E. Viollet-le-Duc.
1239 — św. Ludwik składa w katedrze relikwię cierniowej korony
1430 — koronacja Henryka IV Angielskiego na króla Francji
1573 — Henryk Walczy zaprzysięga „artykuły henrykowskie" i „pacta conventa" przed posłami polskimi
1594 — słynne nawrócenie Henryka IV
1660 — Te Deum z okazji małżeństwa Ludwika XIV
1804 — koronacja Napoleona
1853 — małżeństwo Napoleona III
1945 — Te Deum z okazji Zwycięstwa
1970 — uroczysty pogrzeb gen. de Gaulle'a
Katedra jest pięcionawową bazyliką z kaplicami bocznymi (1235-1245), z niewystępującym na zewnątrz transeptem (dokończony w końcu XII w.), prezbiterium z podwójnym obejściem i wieńcem kaplic (ogólna długość ok. 130 metrów). Nawa główna ma wysokość 32,5 m, co uzyskano stosując łuki przyporowe. Monumentalna dwuwieżowa (wysokość wież 69 m) fasada zachodnia to zapowiedź umiarkowanego klasycyzmu francuskiego. Dostrzec można zadziwiającą jedność i równowagę rytmów: poziomego, jaki powstał w wyniku zastosowania przypór łączących dwie wieże z ziemią, i wertykalnego, jaki tworzą trzy piętra budowli zaakcentowane środkową rozetą (średnica 9,60 m z roku 1220-1225) — Emil Male napisał: „to wielkie żałobne kwiaty, olśniewające i smutne". Notre-Dame wyróżnia się jednolitą koncepcją przestrzenną oraz doskonałością proporcji. W fasadzie zachodniej znajdują się trzy portale: Madonny (1210-1220; ze scenami Zwiastowania, Zaśnięcia i Wniebowzięcia), Sądu Ostatecznego (1220-1230) i Świętej Anny (prace rozpoczęto ok. 1170 r.). Nad portalami znajduje się galeria 28 biblijnych królów, uznanych w czasach Rewolucji za wizerunki królów Francji, co było przyczyną ich zniszczenia. Powyżej rozeta oraz ażurowa galeryjka z rzeźbami nowożytnymi. Portal południowy (od skweru Jean XXIII i quai de l'Archeveche) poświęcony św. Szczepanowi (St-Etienne), rozpoczęty w 1257 pod kierunkiem Jeane'a de Chelles został dokończony przez Pierre'a de Montereuil. Na północy portal du Cloitre, a obok w kierunku prezbiterium portal zwany Por te Rouge — zasługuje na uwagę ze względu na postać Marii mającej wygląd wielkiej damy we wspaniałych draperiach, ugiętej pod ciężarem dzieciątka. Jest to zapowiedź stylu, który będzie panował przez cały następny okres. Ponad katedrą wznosi się 45 metrowa iglica z drzewa obitego ołowianą blachą, zbudowana przez Viollet-le-Duca. Sklepienia w nawie głównej i w chórze są sześciodzielne (kwadratowe przęsła); ściany nawy głównej pierwotnie miały cztery kondygnacje (arkady, empora, dwa okna — okrągłe i ostrołukowe). Po połączeniu okien wnętrze uzyskało układ trójdzielny. Należy zwrócić uwagę na wspaniałe witraże, z których część pochodzi z XIII wieku; piękne stalle z XVIII wieku, reliefową ściankę w chórze (XIV), nagrobki oraz ołtarze (XVII—XVIII). W nawie spotykamy jedne z największych we Francji organów (6000 piszczałek) — wykonane przez Cliquota w roku 1730. W niedzielne popołudnia w katedrze odbywają się recitale organowe, w czasie których prezentują się najznakomitsi wirtuozi francuscy, grający Bacha, Liszta, i in. W kaplicach naw bocznych znajdują się płótna zwane „majowymi", które korporacja złotnicza ofiarowywała dla Notre-Dame każdego 1 maja w latach 1630-1707. Za ołtarzem głównym interesujące rzeźby słynnych mistrzów: „Madonna Litościwa" i posąg Ludwika XIII dłuta Nicolasa Coustou, posąg Ludwika XIV wykonany przez Coysevoxa. W zakrystii zbudowanej przez Viollet-le-Duca znajduje się skarbiec zawierający cenne zabytki sztuki religijnej, manuskrypty, pamiątki po papieżach. Najcenniejszą częścią zbiorów jest Croix palatine (Krzyż palatyński), który należał do cesarza bizantyjskiego w XII wieku oraz do księżniczki palatyńskiej w XVII w. Krzyż ten zawiera fragment relikwii Krzyża Świętego. W kapitularzu kolekcja kamei przedstawiających wizerunki papieży.
Przed katedrą rozciąga się obszerny dziedziniec (Place du Parvis-Notre-Dame) powiększony w 1804 roku i przekształcony w roku 1971. W jego centrum znajduje się tablica z godłem Paryża, od którego to punktu mierzy się odległości na drogach biegnących ze stolicy. Od zachodu plac zamknięty jest gmachem prefektury policji (do 1865 r. koszary). Od północy szpital (L'Hotel-Dieu), rekonstruowany w latach 1868-1878, przez Dieta, w miejscu dawnego Hotel Dieu — pierwotnie przytułek założony przez św. Landri, biskupa Paryża w VII wieku; od XVI wieku była to instytucja świecka.
Od południowej strony katedry można obejrzeć z zewnątrz prezbiterium oraz fontannę wykonaną przez Vigoureux (1843 r.) i popiersie Goldoniego. Na krańcu wyspy znajduje się pomnik deportowanych (Memorial des martyrs de la deportation), wzniesiony ku czci ofiar obozów koncentracyjnych (autorstwa Pingussona i Desserpita).
Ślady przeszłości odnajdujemy również na uliczkach w pobliżu katedry. Przy rue Chanoinesse zachowały się fragmenty historycznej zabudowy (mieszkali tam m.in. Joachim du Bellay i ksiądz Brmont). Przy rue des Ursins mieszkał Racine.
Z północy na południe wyspę przecina ruchliwy bulwar du Palais: od mostu Pont St-Michel do mostu Pont Au Change. Od strony zachodniej bulwar zamknięty jest przez obszerny Palais de Justice, zawierający w sobie Sainte-Chapelle i Conciergerie.
